Ο αμφιλεγόμενος πολιτικός στοχαστής Νικολό Μακιαβέλι

Ο όρος «μακιαβελισμός» αναφέρεται στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας χωρίς ηθικούς φραγμούς στην επιλογή των μέσων ή των στόχων και έχει φυσικά εμπνευστή τον φλωρεντινό διπλωμάτη και διανοητή. 

Το διαβόητο μακιαβελικό σύγγραμμα «Ο Ηγεμόνας» (1513) έχει πυροδοτήσει στους αιώνες της κυκλοφορίας του σφοδρές διαμάχες για τον κυνικό ρεαλισμό του, αποτελώντας παράλληλα εγχειρίδιο προς ναυτιλλομένους στα χρόνια που θα έρχονταν.
 

Το όνομα του Μακιαβέλι έχει αποκατασταθεί ωστόσο στα σύγχρονα χρόνια, καθώς ο πολιτικός του λόγος έχει παρερμηνευτεί και διαστρεβλωθεί εκτεταμένα, με την ιστορία της πολιτικής θεωρίας να του αποδίδει σήμερα τον ιδιαίτερα τιμητικό τίτλο του «πατέρα» της σύγχρονης πολιτικής σκέψης. 

Το αμφιλεγόμενο της προσωπικότητας και του έργου του ωστόσο συνεχίζουν να προκαλούν έριδες, κάνοντάς τον μια από τις πλέον «σκοτεινές» φιγούρες της παγκόσμιας κληρονομιάς...

Πρώτα χρόνια



Ο Νικολό Μακιαβέλι γεννιέται στις 3 Μαΐου 1469 στη Φλωρεντία, σε μια ταραγμένη εποχή για την Ιταλία, με τη χώρα να είναι διαιρεμένη σε τέσσερα αντίπαλα βασίλεια, στο απόλυτο έλεος των ισχυρών ηγεμονιών της Ισπανίας και της Γαλλίας. Η μεσοαστική οικογένεια των Μακιαβέλι, με πολλά της μέλη να διατηρούν κυβερνητικές θέσεις, φροντίζει να λάβει ο μικρός Νικολό τη βασική εκπαίδευση της εποχής, με τον ίδιο να διακρίνεται στα μαθήματα και να αναπτύσσει πάθος για τη μελέτη των κλασικών. 

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, ο Μακιαβέλι γίνεται διπλωμάτης στα χρόνια που ακολούθησαν τη σύντομη πτώση των Μεδίκων από το τιμόνι της Φλωρεντίας το 1494. Υπηρετεί μάλιστα στη θέση του διπλωμάτη της Φλωρεντινής Δημοκρατίας για 14 συναπτά έτη, με την οικογένεια των Μεδίκων στην εξορία. Από τη θητεία του κερδίζει τη φήμη του εκκεντρικού, την ίδια ώρα που αρέσκεται να σοκάρει τους συναδέλφους του με αδιάντροπα πειράγματα, φαινόμενος πιο αναίσχυντος απ' όσο πραγματικά ήταν. 

Η άνοδός του στα ανώτατα αξιώματα της πόλης-κράτους (υπηρέτησε στο ανώτατο πολεμικό και κυβερνητικό συμβούλιο) και η διπλωματική του καριέρα θα τον φέρουν σε επαφή με ισχυρές πολιτικές προσωπικότητες του καιρού του, τις οποίες θα σκιαγραφήσει κατόπιν στο περίφημο σύγγραμμά του «Ο Ηγεμόνας»: γνωρίζει τον βασιλιά της Γαλλίας, τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τον πάπα Ιούλιο Β', αλλά και τον άντρα που θα τον στιγματίσει, τον ηγεμόνα Καίσαρα Βοργία, γιο του Πάπα Αλέξανδρου ΣΤ'. Ο ίδιος είναι μέχρι το 1502 ένας αξιοσέβαστος πολιτικός της Φλωρεντίας, απολαμβάνοντας τη λαϊκή και συναδελφική αναγνώριση.

Η συμμετοχή του ωστόσο στην αποτυχημένη στρατιωτική απόπειρα να εμποδιστεί η επιστροφή των Μεδίκων στην εξουσία της Φλωρεντίας το 1512 θα τον φέρει στη φυλακή: ο Μακιαβέλι βασανίζεται για τα πρόδηλα δημοκρατικά του αισθήματα και αποκλείεται πλέον από κάθε ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή του τόπου, με την οικογένεια των Μεδίκων να επιστρέφουν θριαμβευτές στην πόλη -με τη βοήθεια του βασιλιά της Ισπανίας- και να καταλύουν τη βραχύβια φλωρεντινή δημοκρατία. Ο Μακιαβέλι, έπειτα από ένα σχετικά σύντομο διάστημα παραμονής στη φυλακή, απελευθερώνεται, μένοντας πλέον ταπεινωμένος και παραγκωνισμένος. 

Συγγραφή του «Ηγεμόνα»


Παρά το γεγονός ότι τα χρόνια που απομακρύνθηκε από τον πολιτικό στίβο χαρακτηρίζονται ως η «σκοτεινή» περίοδος της ζωής του, ο ίδιος είχε την ευκαιρία να μελετήσει ρωμαϊκή ιστορία και Δίκαιο και να γράψει μια σειρά από πολιτικές πραγματείες, με πλέον αξιοσημείωτη (αν και διαβόητη για κάποιους) τον «Ηγεμόνα».

Το βασικό μοτίβο του μικρού αυτού δοκιμίου του 1513 για την ηγεμονική διακυβέρνηση και την επιβίωση του μοναρχικού ζυγού, το οποίο αφιερώνει στον ηγεμόνα της Φλωρεντίας (στην οικογένεια των Μεδίκων δηλαδή), είναι η ικανότητα του ανθρώπου να καθορίζει την τύχη του σε πείσμα των δυνάμεων της μοίρας και του πεπρωμένου, αναλύοντας διεξοδικά τις μορφές των ηγεμονιών και τους τρόπους για να μακροημερεύει ο ηγεμόνας στη θέση του. 



Η πολιτική φιλοσοφία που διαπνέει το έργο έχει θεωρηθεί ως εγχειρίδιο προς ηγεμόνες για το πώς μπορούν να εγκαθιδρύσουν και να διατηρήσουν τον απόλυτο ολοκληρωτισμό, στη βάση της ιδιοτέλειας και της έλλειψης ελέους. Τα πάντα μπορεί να κάνει ένας ηγεμόνας για να καταλάβει και να διαιωνίσει τον ζυγό του, φτάνει να είναι αποδοτικά για τους σκοπούς του: ο όρος «μακιαβελισμός» εκπορεύτηκε από τον «Ηγεμόνα» για να συνοψίσει το πολιτικό διακύβευμα της πραγματείας του. 

Ο Πάπας Κλεμέντιος Η' καταδίκασε τον «Ηγεμόνα» το 1559 για τη μακιαβελική σκιαγράφηση του ηγεμονικού ζυγού με τα χρώματα του δόλου, της εξαπάτησης και του φόβου, ιδιαίτερα για το τμήμα του βιβλίου στο οποίο ισχυρίζεται ο πολιτικός στοχαστής ότι από τη στιγμή που η αγάπη και ο φόβος δεν μπορούν να συνυπάρξουν ταυτοχρόνως, αν πρέπει να διαλέξουμε μεταξύ τους, είναι κατά πολύ ασφαλέστερο να φοβούνται τον ηγεμόνα παρά να τον αγαπούν. Το έργο μάλιστα εκδόθηκε το 1532, μετά τον θάνατο του συγγραφέα του, στέλνοντάς τον ωστόσο κατευθείαν στην αθανασία...

Κατοπινά χρόνια


Ατιμασμένος και εκτός πολιτικής ζωής, ο Μακιαβέλι αποσύρεται σε χωριό στα περίχωρα της Φλωρεντίας, κάνοντας ταυτόχρονα πολυάριθμες προσπάθειες να κερδίσει και πάλι την εύνοια των Μεδίκων. Το 1520 καταφέρνει να πάρει τη θέση του επίσημου ιστορικού της Φλωρεντίας και επιστρέφει στην πόλη, καθώς του ανατέθηκε το σπουδαίο έργο της συγγραφής της ιστορίας του μικρού βασιλείου.

Το 1525, ο Πάπας Κλεμέντιος Ζ' αναγνωρίζοντας τη συνεισφορά του τον επιβραβεύει με ισόβιο μισθό. Δύο χρόνια αργότερα ωστόσο οι Μέδικοι θα εκδιωχθούν και πάλι από το βασίλειο, με τον Μακιαβέλι να θεωρεί ότι έχει έρθει η ώρα για την αποκατάστασή του. Παρά τα γνωστά δημοκρατικά του αισθήματα όμως, οι σχέσεις του με την οικογένεια των ηγεμόνων περιπλέκει την κατάσταση, με την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας να τον αφήνει εκκωφαντικά στο περιθώριο.



Αποκαρδιωμένος από τις εξελίξεις, πέφτει βαριά άρρωστος, με το όνειρό του για συμμετοχή σε μια λειτουργική δημοκρατία να μην πραγματοποιείται ποτέ: πεθαίνει στις 21 Ιουνίου 1527. Ενταφιάζεται μάλιστα στη φλωρεντινή εκκλησία της Santa Croce, στον ίδιο ναό που του είχε απαγορευτεί διά παντός η είσοδος από τους Μέδικους. 

Πριν εγκαταλείψει βέβαια τα εγκόσμια, πρόλαβε να συγγράψει πολυάριθμες πραγματείες, θεατρικά έργα, ποιήματα, μυθιστορήματα, ιστορικές μελέτες και βιογραφίες, ενώ έκανε και μια σειρά από μεταφράσεις. Αξιομνημόνευτα μένουν το δοκίμιο «Η Τέχνη του Πολέμου» (1521), το μόνο ιστορικο-πολιτικό έργο που εκδόθηκε όσο ζούσε, και το σατιρικό έργο «Μανδραγόρας» (1524).

Κληρονομιά



Παρά το γεγονός ότι η μακιαβελική πολιτική σκέψη έχει δεχθεί αμέτρητες επικρίσεις, αποκηρύξεις και στρεβλώσεις στους αιώνες που ακολούθησαν την εποχή της (οι μεταφραστές κακοποίησαν τον «Ηγεμόνα» σε ανείπωτο βαθμό), στα νεότερα χρόνια τα έργο του θα διαβαζόταν μέσα στο πλαίσιο της εποχής του και θα αναθεωρούταν το συλλογικό ανάθεμα ως κυνικού και αυταρχικού στοχαστή.

Ας μην ξεχνάμε ότι ο «Ηγεμόνας» είναι ένα περιγραφικό έργο των μορφών ηγεμονίας που ίσχυαν τον 16ο αιώνα στην ταραγμένη Ευρώπη, ενώ αποτελεί μια από τις πρώιμες διανοητικές προσπάθειες να απομακρυνθεί η σκέψη από τον πολιτικό ιδεαλισμό. Και είχε βέβαια και μια πρακτική χροιά: συμβούλευε τον πρίγκιπα της Φλωρεντίας πώς να σώσει το βασίλειο και τον λαό του από τα δόντια των Ισπανών και των Γάλλων που καραδοκούσαν! 

Ο «Ηγεμόνας» έχει επηρεάσει πλήθος πολιτικών στοχαστών, όπως τον Τόμας Χομπς και τον σερ Φράνσις Μπέικον, μπολιάζοντας την πολιτική σκέψη με τον εμπειρισμό και την έμφαση στο «εδώ και τώρα». Σχολιάζοντας μάλιστα τη γλαφυρή και κριτική μακιαβελική κληρονομιά, ο σπουδαίος ποιητής T.S. Eliot σημείωνε ότι κανείς άλλος μεγάλος άντρας δεν έχει παρερμηνευτεί τόσο πολύ.

Στον Μακιαβέλι πιστώνεται σήμερα ότι είναι ο πρώτος που μίλησε για πολιτικό ρεαλισμό, την ίδια στιγμή που θεωρείται «πατέρας» της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας, παρά το γεγονός ότι ο μανδύας της αμφιλεγόμενης προσωπικότητας συνεχίζει να τον ακολουθεί. Δεν είναι λίγοι οι κριτικοί του έργου του που έχουν βρει ειρωνικό το γεγονός ότι ο παθιασμένος αυτός δημοκράτης θα περνούσε στην Ιστορία για το έργο όπου συμβουλεύει τον ιταλό ηγεμόνα για το πώς να αποκτήσει την απολυταρχική του εξουσία καθώς και για τους ιδανικούς τρόπους να τη διατηρήσει αναλλοίωτη...