Ο θεμελιωτής της πολιτικής οικονομίας Άνταμ Σμιθ

Ο περίφημος οικονομολόγος θα κατάφερνε με τον «Πλούτο των Εθνών» του να στρέψει το παγκόσμιο ενδιαφέρον σε μια νέα επιστημονική πειθαρχία, η οποία γεννήθηκε εν πολλοίς χάρη στο δικό του έργο.
 

Η οικονομική επιστήμη (κλασικά οικονομικά) γεννήθηκε λοιπόν ως απότοκο του μνημειώδους πεντάτομου βιβλίου του 1776, που έμελλε να μετασχηματίσει άρδην τις δυτικές κοινωνίες στους αιώνες που θα έρχονταν!

Όποιες κι αν είναι οι απόψεις του καθενός για τον καπιταλισμό και την ελεύθερη αγορά, η ιστορική καταγραφή του Άνταμ Σμιθ σε αυτό που θα ονομαστεί αργότερα «η Βίβλος του καπιταλισμού» και η πρώιμη αυτή προσπάθεια να συζητηθούν με συστηματικό τρόπο τα θέματα που άπτονται της οικονομίας θα στεκόταν ορόσημο στην οικονομική οργάνωση των κοινωνιών που έγιναν μάρτυρες μιας νέας δυναμικής: της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Ο πιονέρος των κλασικών οικονομικών θα αναγορευόταν έκτοτε από θεμελιωτής του σύγχρονου δυτικού τρόπου ζωής μέχρι και κόκκινο πανί για εχθρούς και πολέμιους, με το μνημειώδες έργο του να έχει επηρεάσει πάντως άπαντες...

Πρώτα χρόνια



Η ακριβής ημερομηνία γέννησης του Άνταμ Σμιθ δεν είναι γνωστή, ξέρουμε ωστόσο τη μέρα της βάπτισής του: 5 Ιουνίου 1723. Ο περίφημος οικονομολόγος ήρθε στον κόσμο στο Kirkcaldy της Σκοτίας, με τον δικηγόρο πατέρα του να πεθαίνει ωστόσο δύο μήνες μετά τη γέννησή του. Για την παιδική του ηλικία ελάχιστα είναι γνωστά.

Ο Σμιθ φοίτησε στο σχολείο από το 1729 έως το 1737, όπου διδάχθηκε λατινικά, μαθηματικά και ιστορία, ενώ στα 14 του έγινε δεκτός στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Από κει παίρνει το πτυχίο του στην ηθική φιλοσοφία και το 1740 μετακομίζει στην Οξφόρδη για να επεκτείνει τις ακαδημαϊκές του γνώσεις. 



Παρά το γεγονός ότι βρίσκει το ακαδημαϊκό περιβάλλον του περίφημου πανεπιστημίου ασφυκτικό, οι τεράστιες βιβλιοθήκες του δίνουν στον Σμιθ τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με το πνεύμα πολλών προγενέστερων διανοητών. Ο ίδιος θα εγκαταλείψει μάλιστα την Οξφόρδη το 1746, πολύ πριν τελειώσει η υποτροφία που είχε κερδίσει...

Ακαδημαϊκή καριέρα



Το 1748, ο Άνταμ Σμιθ δίνει έναν κύκλο διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, που θα στεφθούν από απόλυτη επιτυχία και θα συνεχιστούν και τις επόμενες χρονιές. Μία από αυτές θα παρακολουθήσει το 1750 και ο περίφημος σκοτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ, η αιχμή του δόρατος του Σκοτσέζικου Διαφωτισμού, με τις πνευματικές συγγένειες των δύο ανδρών να τους φέρνουν πολύ κοντά και σύντομα να συνδέονται πλέον με βαθιά φιλία. Η σχέση που ανέπτυξαν θα κατέληγε στον διορισμό του Άνταμ Σμιθ σε ακαδημαϊκή θέση στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης το 1751.

Το 1752 θα γίνει μέλος της Φιλοσοφικής Εταιρείας της Γλασκώβης και την επόμενη χρονιά τακτικό μέλος του πανεπιστημίου στην έδρα της Ηθικής Φιλοσοφίας. Για τα επόμενα 13 χρόνια θα εργαστεί ως ακαδημαϊκός, περίοδο που ο ίδιος θα χαρακτηρίσει ως «μακράν την πιο χρήσιμη και γι' αυτό μακράν την πιο ευτυχισμένη και πιο έντιμη της ζωής μου»...

Το 1759, ο Σμιθ δημοσιεύει τη «Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων» (The Theory of Moral Sentiments), ένα δοκίμιο ηθικής φιλοσοφίας που συνεχίζει να αποτελεί μνημειώδη συνεισφορά στο φιλοσοφικό αυτό πρόγραμμα έρευνας. Το βιβλίο θα τον μετατρέψει σε ακαδημαϊκή φίρμα πανευρωπαϊκού κύρους, με γόνους αριστοκρατικών οικογενειών της Ευρώπης να εγκαταλείπουν την εκπαίδευσή τους αλλού και να μετακομίζουν στη Γλασκώβη για να μαθητεύσουν δίπλα του.



Την ίδια σχεδόν εποχή αρχίζει να ενδιαφέρεται περισσότερο για την οικονομία, θέτοντας την ηθική φιλοσοφία πλέον σε δεύτερη μοίρα. Συλλαμβάνει την ιδέα ότι ο πραγματικός πλούτος μιας χώρας είναι το εργατικό της δυναμικό και όχι τα αποθέματα σε χρυσό ή πολύτιμα μέταλλα, που ήταν η κοινή πεποίθηση της εποχής. Θέτει έτσι τις βάσεις του μερκαντιλισμού (εμποροκρατίας), της οικονομικής θεωρίας που θα κυριαρχήσει έκτοτε στις πολιτικές των χωρών της Δυτικής Ευρώπης με τον περίφημο νόμο της ελεύθερης αγοράς laissez faire, laissez passer. 

Το 1762, το Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης του απονέμει τον τίτλο του διδάκτορα, με τον ίδιο να είναι πλέον το μεγάλο αστέρι του εκπαιδευτικού ιδρύματος και πόλος έλξης σπουδαστών. Στα τέλη ωστόσο του 1763 παραιτείται από τα καθήκοντά του για να γίνει προσωπικός δάσκαλος του νεαρού Henry Scott, του δούκα του Buccleuch, με τη νέα του θέση να του εξασφαλίζει πλουσιοπάροχες αμοιβές, διπλάσιες σχεδόν από τη θέση του καθηγητή πανεπιστημίου! Επειδή μάλιστα εγκατέλειψε την ακαδημαϊκή χρονιά στη μέση, προσφέρεται ιπποτικά να επιστρέψει τα δίδακτρα στους μαθητές του, εκείνοι ωστόσο αρνούνται. 

Στο πλευρό του Henry Scott, ο Άνταμ Σμιθ θα ταξιδέψει ευρύτατα στην Ευρώπη και θα έρθει σε επαφή με μεγάλους διανοητές της εποχής. Αφού περνάει έναν χρόνο στην Τουλούζη της Γαλλίας, μετακομίζει με τον Scott στη Γενεύη, όπου γνωρίζει τον Βολταίρο. Σειρά έχει κατόπιν το Παρίσι, που θα αποτελέσει σταθμό στην προσωπική και διανοητική ζωή του: εκεί έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει τους εγκυκλοπαιδιστές Ελβέτιο και Ντ'Αλαμπέρ, αλλά και τον Βενιαμίν Φραγκλίνο και άλλα διαπρεπή πνεύματα του καιρού, όπως τους γάλλους φυσιοκράτες.

Ο «Πλούτος των Εθνών»



Το 1766 η μαθητεία του Henry Scott παίρνει τέλος και ο Σμιθ μετακομίζει στο Λονδίνο, αφιερώνοντας τα επόμενα 10 χρόνια στο κορυφαίο έργο του. Ταυτόχρονα, εργάζεται ως προσωπικός δάσκαλος, ενώ το 1773 γίνεται μέλος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου και το 1775 μέλος της Λογοτεχνικής Λέσχης. 

Το 1776 είναι η χρονιά του: δημοσιεύει την πεντάτομη «Έρευνα για τη Φύση και τα Αίτια του Πλούτου των Εθνών», η οποία γίνεται αυτόματα επιτυχία, με την έκδοση να εξαντλείται στους πρώτους έξι μήνες από την κυκλοφορία της. Η πρώτη ακαδημαϊκή μελέτη της επιστημονικής πειθαρχίας που θα γινόταν κατόπιν γνωστή ως πολιτική οικονομία είχε μόλις γεννηθεί!

Ταυτόχρονα βέβαια ήταν και η «Βίβλος του καπιταλισμού»: ο Σμιθ αντικρούει την πατροπαράδοτη πεποίθηση ότι ο πλούτος μιας χώρας μετριέται από τα αποθέματα του χρυσού και του ασημιού της για να ισχυριστεί ότι ο πραγματικός πλούτος είναι το σύνολο των παραγωγικών και εμπορικών της δυνατοτήτων, σήμερα γνωστό ως Ακαθόριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ)! Στο ίδιο έργο μιλά και για την εξειδίκευση της εργασίας ως τρόπο για να αυξηθεί η παραγωγικότητα. 



Οι ιδέες του απηχούν φυσικά το αισιόδοξο κλίμα των απαρχών της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπως η περίφημη δήλωσή του ότι οι καπιταλιστικές οικονομίες (αυτές που βασίζονται στον νόμο της ελεύθερης αγοράς δηλαδή) είναι οι πιο παραγωγικές και ευεργετικές για την κοινωνία. Και βέβαια το «αόρατο χέρι» που ήθελε στο οικονομικό σύστημα -που θα βασιζόταν στην ατομική πρωτοβουλία- θα εξασφάλιζε καλύτερη ζωή για όλους. 

Όποια κι αν είναι η κριτική που έχει δεχτεί το όραμα του Άνταμ Σμιθ (και η αλήθεια είναι ότι θα δεχόταν σφοδρότατη πολεμική στα χρόνια που θα ακολουθούσαν!), ο «Πλούτος των Εθνών» εξακολουθεί να αποτελεί τομή στα κλασικά οικονομικά, θεωρούμενο ευρέως ως ένα από τα κορυφαία έργα της πολιτικής οικονομίας όλων των εποχών. Το πεντάτομο έργο θα κάνει τον Σμιθ πραγματική διασημότητα και από κοινού με τον εμπειριστή φιλόσοφο Ντέιβιντ Χιουμ μια από τις διαπρεπέστερες μορφές του Διαφωτισμού...

Κατοπινά χρόνια


Το 1778, ο Σμιθ διορίζεται στη θέση του επιτρόπου των τελωνείων της Σκοτίας, με τον ίδιο να έχει μόλις επιστρέψει στη χώρα του. Πέντε χρόνια αργότερα, όντας ήδη μέλος της Φιλοσοφικής Εταιρείας του Εδιμβούργου, γίνεται ένα από τα ιδρυτικά πρόσωπα της Βασιλικής Εταιρείας του Εδιμβούργου, ενώ από το 1787-1789 θα λάβει την τιμητική θέση του πρύτανη στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης.



Ο Άνταμ Σμιθ πεθαίνει στις 17 Ιουλίου 1790 έπειτα από επώδυνη ασθένεια στο Εδιμβούργο. Στο νεκροκρέβατό του μάλιστα θα εκφράσει στους οικείους του την προσωπική του δυσαρέσκεια για το γεγονός ότι δεν είχε πετύχει και πολλά στη ζωή του...